ORNETA (WORMDITT)

Miasto Orneta (Wormditt) położone jest w całości na Warmii, nad Drwęcą Warmińską i Jeziorem Mieczowym, w zachodniej części powiatu lidzbarskiego, na Równinie Orneckiej.

Miejscowość wzmiankowana w 1308 r. gdy biskup Eberhard z Nysy wzniósł zamek, przy którym powstało osiedle zaludnione prawdopodobnie przez osadników ze Śląska. Następny dokument z 1313 r. wymienia Ornetę jako miasto. Kolejny przywilej lokacyjny, wystawiony przez biskupa Jana Stryprocka pochodzi z 1359 r. Na prawie chełmińskim miastu nadano 121 włók. Zamek za czasów panowania biskupa Hermanna z Pragi był główną rezydencją biskupią, którą w 1350 r. przeniesiono do Lidzbarka Warmińskiego. W XIV w. liczba mieszkańców Ornety wynosiła ok. 1,5 tys. i szybko wzrastała, więc za murami miejskimi zaczęły powstawać przedmieścia. W średniowieczu istniała już szkoła parafialna, a siostry katarzynki prowadziły szkołę dla dziewcząt. W okresie wojen polsko-krzyżackich i polsko-szwedzkich miasto przeżywało kryzysy fiskalne doprowadzające społeczeństwo do zubożenia. Po włączeniu w 1772 r. Ornety do powiatu braniewskiego powstała tu gmina ewangelicka. Kolejne lata zmieniły charakter miasta na garnizonowy. Nawiedzali je Francuzi i Rosjanie,  doprowadzając mieszkańców do ruiny. W 1800 r. w Ornecie osiedlili się Żydzi, którzy 6 lat później założyli cmentarz, a w 1848 r. wznieśli  synagogę. W I poł. XIX w. zbudowano koszary oraz ewangelickie: kościół, plebanię i szkołę. Działały 3 młyny i 3 cegielnie, produkowano też tytoń. W XIX w. Orneta była często niszczona przez pożary. W 1867 r. założono w mieście gimnazjum. W 1889 r. wzniesiono nowy budynek szkoły dla dziewcząt, a 10 lat później zbudowano szkołę dla chłopców. W II poł. XIX w. zbudowano szpital i rozwinęła się kolej żelazna. Na początku XX w. powstał zakład dla umysłowo chorych i epileptyków. W 1938 r. miasto zostało zajęte przez zwolenników Adolfa Hitlera i w tym czasie, podczas nocy kryształowej zdewastowano synagogę. Rok 1945 przyniósł zniszczenia wielkości 15-35% (w zależności od źródła) zabudowy miejskiej.

Wybrane zabytki Ornety

Zamek w Ornecie

Zamek w Ornecie został zbudowany przed 1315 r. Za czasów panowania biskupa Hermanna z Pragi istniała tu rezydencja biskupia, którą w 1350 r. przeniesiono do Lidzbarka Warmińskiego. Przypuszcza się, że zamek wzniesiono w miejscu pruskiego grodu Wurmedyten, należącego do Pogezanów. Budowla, oprócz muru miejskiego, otoczona była własnym murem, a cały teren posiadał kształt zbliżony do trapezu. Od 1806 r. rozpoczęła się jego rozbiórka. W pierwszej kolejności rozmontowano część murów, a pod koniec XIX w. rozebrano dwa skrzydła mieszkalne. Na starych fundamentach wybudowano szkołę istniejącą do dziś.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty zbudowano w XIV w. a konsekracji w 1379 r. dokonał biskup Henryk Sorbom. Zlokalizowany jest w centrum miasta przy ul. Kościelnej. Powstała budowla posiadała wieżę od zachodu i nietypowy dla Warmii, trójnawowy układ bazylikowy. W XIV w. po bokach dobudowano rzędy kaplic. Kolejnej konsekracji dokonano w 1494 r.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty jest konstrukcją murowaną w układzie wendyjskim (korpus i wieża) oraz w układzie gotyckim (kaplice), nieotynkowaną, orientowaną, trójnawową, czteroprzęsłową, bez wydzielonego prezbiterium, z rzędami kaplic wzdłuż bocznych naw oraz czworoboczną, 45-metową, wtopioną w korpus wieżą. Bazylikowy korpus wzmocniony jest przyporami, zwieńczonymi piramidkami. Masywną budowlę zdobią między innymi: sterczyny na szczytach, wąskie i długie blendy, ostrołuki, szeroki fryz z płaskorzeźbami męskich i żeńskich głów, wypalane fryzy na ścianach kaplic, detale ceramiczne, czy też zamocowane na dwóch dłuższych elewacjach rzygacze odprowadzające wodę deszczową z rynien.

We wnętrzu kościoła przejścia z naw bocznych do głównej wykonane są w postaci ostrołukowych arkad z ośmiobocznymi filarami. Sklepienie w nawie głównej- sieciowe, ale z podstawą rysunku gwiazdy, w nawach bocznych i kaplicach- sklepienia gwiaździste. Zachowało się szereg malowideł, rozmieszczonych głównie jako obrazy, luźno i dowolnie na ścianach oraz filarach, np. XV-wieczne „Panny mądre i głupie”, wyobrażenia św. Leonarda, męczeństwo św. Sebastiana, św. Anna Samotrzeć w otoczeniu św. Jana Ewangelisty, św. Jakuba i św. Michała Archanioła, scena z Matką Boską pośród aniołów oraz scena wypędzenia przekupniów ze świątyni. Oprócz malowideł gotyckich zachowały się również późnorenesansowe z lat 1580-1590.

Trójkondygnacyjny, późnobarokowy ołtarz główny pochodzący z lat 1739-1744 wznosi się aż pod sklepienie i został wykonany w reszelskim warsztacie Jana Chrystiana Schmidta. Zdobią go między innymi rzeźby aniołów i świętych, a w środkowym polu obraz św. Antoniego. Ołtarze boczne pochodzą z XVII i XVIII w., a ambona z figurami 4 Ewangelistów, 4 Ojców Kościoła oraz Chrystusa z 1744 r. Malowany, z falistym parapetem chór muzyczny zawieszony na konsolach pochodzi z 1738 r., a prospekt organowy z rzeźbami aniołów i Króla Dawida z ok. 1740 r. W latach 1730-1740 wykonana została wieloboczna zagroda chrzcielna. Pozostałe wyposażenie to: tron z 1574 r., renesansowe i barokowe ławy, konfesjonały z 1740 r., szesnastoramienny świecznik z 1576 r., barokowe obrazy, XVIII-wieczny zegar szafkowy, krucyfiksy z ok. 1400 r., z ok. 1740 r. późnobarokowa, rzeźbiona grupa- Koronacja Matki Boskiej, epitafia, liczne, XVIII-wieczne rzeźby oraz szereg zabytków sztuki złotniczej.

Po południowej stronie kościoła znajduje się murowana z czerwonej cegły, XVIII-wieczna plebania.

Kaplica Jerozolimska w Ornecie

Wzmianki o pierwszej kaplicy pochodzą z 1606 r. Obecna zlokalizowana jest w zachodniej części miasta, przy drodze nr 513 i zbudowana została w roku 1829. Podczas Wielkiego Postu z kościoła parafialnego do kaplicy odbywały się procesje. Jest to konstrukcja murowana, otynkowana, zbudowana na planie prostokąta, o cechach barokowych, zdobiona pilastrami.

Klasztor zgromadzenia sióstr św. Katarzyny w Ornecie

Klasztor sióstr Katarzynek zlokalizowany jest w centrum miasta, na wschód od kościoła parafialnego, przy ul. Olsztyńskiej. Został zbudowany w XVI w. i na przestrzeni wieków wielokrotnie przebudowywany stracił swe cechy stylowe. Zespół składa się z budynków tworzących czworobok z wewnętrznym dziedzińcem.

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Ornecie

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Ornecie zlokalizowana jest po zachodniej stronie Drwęcy Warmińskiej, przy al. Wojska Polskiego i została zbudowana w latach 1829-1830 w stylu późnoklasycystycznym, jako kościół ewangelicki. Jest to konstrukcja murowana, otynkowana, zbudowana na planie prostokąta z narożną, czworoboczną, murowaną wieżą.

Cerkiew pw. bł. Emiliana Kowcza w Ornecie

Cerkiew pw. bł. Emiliana Kowcza w Ornecie zlokalizowana jest w centrum miasta, przy ul. Młynarskiej. Budynek, jako magazyn wzniesiono na początku XX w.

Synagoga w Ornecie

Synagoga w Ornecie zlokalizowana jest przy ul. Kopernika, w pobliżu Jeziora Mieczowego i została zbudowana w XIX w. W czasie II wojny światowej zdewastowana, a po wojnie została zaadaptowana na dom mieszkalny. Jest to konstrukcja murowana z białej cegły z małym, narożnym  podcieniem i wieżą.

Ratusz w Ornecie

Ratusz w Ornecie został zbudowany ok. poł. XIV w. i zlokalizowany jest w centrum miasta, w pobliżu kościoła parafialnego, na Placu Wolności. W XV w. ratusz obudowano budkami, które w późniejszym okresie nazywano domkami budniczymi. Jest to konstrukcja murowana, zbudowana na planie prostokąta, kryta dachem dwuspadowym. Budynek zdobiony jest sterczynowo-schodkowym szczytem oraz barokową wieżyczką z zegarem, w której prawdopodobnie umieszczony jest najstarszy dzwon na Warmii. Przy wejściu do ratusza, po obu stronach drzwi, przytwierdzone są dwie tablice z nazwiskami poległych w latach 1914-1918.

Zabudowa Ornety

Plac Wolności otaczają kamienice pochodzące z okresu XVII–XIX w., w tym podcieniowe.

Kapliczki Ornety

• po wschodniej stronie miasta, przy zbiegu ulic 1 Maja i Podleśnej, I poł. XIX w.- otynkowana, z dachem dwuspadowym i głęboką niszą;
• po wschodniej stronie miasta, przy ul. 1 Maja, w pobliżu wiaduktu kolejowego- nieotynkowana, z dachem dwuspadowym i schodkowym zakończeniem trójkątnego szczytu;
• po wschodniej stronie miasta, przy ul. Krośnieńskiej, 1864 r.- nieotynkowana, z dachem czterospadowym, zwieńczona chorągiewką z inicjałami I. R. oraz datą 1864.

Źródła:

• Stanisław Achremczyk- „Warmia”- Littera, Olsztyn, 2011 r.,
• Stanisław Kuprjaniuk, Iwona Liżewska- „Warmińskie kapliczki”- Borussia, Olsztyn, 2012 r.,
• Agnieszka i Robert Sypek- „Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur”,
• Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne- „Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii”, 1978 r.,
• geoserwis.gdos.gov.pl,
• geoportal.gov.pl,
• openstreetmap.org,
• eteryt.stat.gov.pl,
• igrek.amzp.pl,
• ostpreussen.net,
• nid.pl/rejestr-zabytkow,
• zdjęcia z własnej kolekcji.

• Powrót do poprzedniej strony

WARTO ZOBACZYĆ