OLSZTYN

Olsztyn (Allenstein)- miasto na prawach powiatu, będące siedzibą władz powiatu olsztyńskiego i gminy Olsztyn, niewchodzące w ich skład i stanowiące oddzielną jednostkę samorządu terytorialnego. Miasto obejmuje południową część Warmii. Sąsiaduje z powiatem olsztyńskim i położone jest w całości na Pojezierzu Olsztyńskim. Od północy graniczy z gminą Dywity, od południa z gminą Stawiguda, od wschodu z gminą Barczewo i z gminą Purda, a od zachodu z gminą Jonkowo i z gminą Gietrzwałd. Olsztyn podzielony jest na 26 osiedli i jest największym miastem na Warmii.

W 1353 r., na prawie chełmińskim, przywilej lokacyjny dla Allenstein nadał szlachcic Johannes von Leysen (Jan z Łajs). W okolicach nowo wybudowanego zamku poszukiwano miejsca na nowe miasto. Po ustaleniu w połowie XIV w. południowej granicy Warmii i podzieleniu jej terytorium na komornictwo olsztyńskie należące do domeny kapitulnej i komornictwo barczewskie należące do domeny biskupiej, na południe od zamku, w zakolu Łyny, rozpoczęto budowę nowego miasta, a nowy przywilej lokacyjny nadano w roku 1378. Rzeka, jeziora Długie i Ukiel oraz bagniste tereny miały zapewnić miastu naturalną ochronę. Domena kapitulna składała się wówczas z trzech obszarów: Fromborka, Melzaka (Pieniężna) i Olsztyna, a całą władzę zwierzchnią nad nią sprawowała kapituła warmińska we Fromborku.

W czasie wojny polsko-krzyżackiej zakończonej w 1411 r. pokojem toruńskim, w roku 1410 mieszczanie i kapituła poddali miasto z zamkiem królowi Władysławowi Jagielle. Na krótko, bo po odstąpieniu wojsk polskich spod Malborka, warmińskie zamki i miasta, w tym Olsztyn, wróciły do zakonu. W 1414 r. potężna armia polsko-litewska zdobyła miasto i zamek, ale jednak Olsztyn i wiele innych warmińskich miejscowości zostało zniszczonych i spalonych. Głodująca armia polsko-litewska zmuszona była jednak wycofać się z Prus. Kolejne walki o zamek i Olsztyn miały miejsce podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466). Wówczas wielokrotnie palone miasto zostało poddane, jak i cała Warmia, królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Od 19 października 1466 r. do roku 1772, na mocy traktatu pokojowego w Toruniu, pod władzą zwierzchnią kapituły warmińskiej, Warmia należała do Polski.

W wyniku I rozbioru Polski Olsztyn wraz z Warmią znalazły się w granicach Królestwa Prus (Königreich Preußen). Wszystko, co należało do kapituły warmińskiej, zostało zeświecczone, a Olsztyn na ponad 30 lat trafił w ręce króla Prus.

W kolejnych latach podboje Napoleona sprawiły, że polskie ziemie zostały wyzwolone, a Olsztyn w 1807 r. zajęli Francuzi. Zmiany spowodowały powstanie w 1818 r. powiatu olsztyńskiego. W roku 1819 powiat liczył ponad 25, w roku 1840 prawie 35, a w roku 1864 prawie 48 tys. mieszkańców, z czego ponad 35 tys. to Polacy. Od połowy XIX w. nastąpił dynamiczny rozwój miasta. Wybudowano między innymi: magistralę kolejową, szpital, szkoły, ratusz, nowe dzielnice.

W 1914 r. miasto zajęli Rosjanie, wycofując się jednak szybko po przegranej bitwie z wojskami Cesarstwa Niemieckiego pod Tannenbergiem. Po I wojnie światowej, 11 lipca 1920 r. odbył się plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu, w którym blisko 98% głosujących w Olsztynie zadecydowało o przynależności Olsztyna do Niemiec. Pod koniec II wojny światowej, 22 stycznia 1945 r. Armia Czerwona zajęła Olsztyn, podpalając miasto.

Obecnie Olsztyn liczy blisko 170 tys. mieszkańców i jest największym miastem na Warmii.

Wybrane zabytki rejestrowane Olsztyna

Zamek Kapituły Warmińskiej

Zamek Kapituły Warmińskiej został zbudowany przez kapitułę warmińską w połowie XIV w., na prawym brzegu Łyny, gdy ostatecznie dokonano podziału Warmii na komornictwa kapitulne i komornictwa biskupie. Początkowo składał się z jednego skrzydła otoczonego masywnym murem. W części zachodniej, na planie prostokąta wybudowano wieżę, przy której miał prowadzić wjazd na zamek. W kolejnym etapie budowy, we wschodniej części wzniesiono wieżę bramną, którą połączono z murem obwodowym tzw. szyją bramną, a dalej z mostem zwodzonym poprowadzonym nad fosą. Jednocześnie podwyższono mury obwodowe oraz pierwszą wieżę, nadając jej kształt cylindryczny. W XV w. powstało skrzydło południowo-zachodnie. W kolejnych stuleciach zamek był wielokrotnie przebudowywany. Jednym z mieszkańców zamku był Mikołaj Kopernik. Funkcję rezydenta sprawował tu dwukrotnie: w latach 1516-1519 oraz 1520-1521.

Zamek zlokalizowany przy ul. Zamkowej pełni obecnie funkcje muzealne. Mieści się tu największa placówka muzealna w całym województwie- Muzeum Warmii i Mazur.

Pozostałości murów obronnych i Brama Wysoka (Obertor, Hochtor)

Brama Wysoka lub Brama Górna w Olsztynie została zbudowana w XIV w. jako element obronny wraz z murami obwodowymi. Zlokalizowana jest przy ul. Staromiejskiej i jest jedyną spośród trzech, zachowaną bramą, stanowiącą element murów obronnych otaczających miasto. Została zbudowana w okresie powstania nowego miasta i nadania drugiego aktu lokacyjnego dla Allenstein w 1378 r. Została przebudowana/odbudowana na przełomie XIV i XV w. oraz w kolejnych stuleciach. Pełniła funkcje obserwacyjne oraz celne.

Brama Wysoka jest to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, nieotynkowana, czterokondygnacyjna, ze szczytami schodkowymi i przejściem dla pieszych. Nakryta jest dachem dwuspadowym. Do bramy przylega przybudówka nakryta oddzielnym dachem dwuspadowym.

Kościół (bazylika mniejsza) pw. św. Jakuba

Bazylika konkatedralna pw. św. Jakuba Apostoła została zbudowana w II poł. XIV w. i jest zlokalizowana przy ul. św. Barbary. Pod koniec XVI w. częściowo drewnianą wieżę zastąpiono nową, murowaną. Kościół przebudowywany był w XVIII w. i remontowany w latach 1866-1868. W 1973 r. kościół został podniesiony do rangi konkatedry, a w roku 2004 do bazyliki mniejszej. Wiele cennego wyposażenia nie została zachowana.

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Olsztynie jest konstrukcją zbudowaną na planie prostokąta, z czerwonej cegły, nieotynkowaną, halową, nieorientowaną, trójnawową, z niewydzielonym prezbiterium, z masywną, 61-metrową wieżą od strony południowej, którą nakrywa dach namiotowy. Od północy kościół zdobiony jest blendowo-sterczynowym szczytem. Korpus katedry nakryty jest dachem dwuspadowym. Wnętrze katedry charakteryzują: sześcioprzęsłowy korpus, potężne mury wieży z dwoma przylegającymi do nich kaplicami i kruchtą, wydzielona zakrystia, dziesięć ośmiobocznych filarów z ostrołukowymi arkadami, które dzielą kościół na 3 nawy, sklepienie żebrowe i kryształowe. Chór muzyczny wsparty na czterech drewnianych kolumnach, umieszczony jest w przęśle nawy, która przylega do wieży.

Kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski

Kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski w Olsztynie został zbudowany w latach 1913-1914 jako świątynia ewangelicka, na wzgórzu, przy ul. Konopnickiej. Jest to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, zbudowana na planie krzyża, halowa, trójnawowa, nieorientowana, z wydzielonym prezbiterium skierowanym na południowy zachód, z czworoboczną, 58-metrową wieżą, przylegającą od północnego wschodu do korpusu kościoła, zwieńczoną dwoma ośmiobocznymi hełmami. Transept i kruchtę wieńczą blendowo-sterczynowe szczyty z ostrołukowymi i okrągłymi prześwitami. Portal wejściowy umieszczony od południowego zachodu zdobią dwie małe wieżyczki. Obiekt dekorowany jest licznymi detalami. Do roku 1945 kościół służył żołnierzom- ewangelikom, a po II wojnie światowej został przejęty przez katolików.

Ściany wewnątrz kościoła zdobione są neogotyckimi polichromiami z postaciami apostołów. Ołtarz złożony jest z krucyfiksu oraz rzeźby przedstawiającej Ostatnią Wieczerzę. Nad wejściem głównym, na balkonie znajdują się organy wykonane w fabryce Witteka w Elblągu. Pierwotnie kościół posiadał typowe dla ewangelików empory, które po 1945 r. zostały zdemontowane. Uwagę zwracają również kolumny z barwnymi arkadami oraz barwne witraże.

Kościół ewangelicki pw. Chrystusa Zbawiciela

Kościół ewangelicki pw. Chrystusa Zbawiciela w Olsztynie został zbudowany w latach 1876-1877 w stylu neogotyckim i przebudowany/rozbudowany na przełomie XIX i XX w. Zlokalizowany jest przy ul. Zamkowej. Mimo rozbudowy kościoła powiększająca się parafia wymusiła wybudowanie drugiego kościoła- garnizonowego pw. Matki Boskiej Królowej Polski.

Kościół ewangelicki jest konstrukcją murowaną z czerwonej cegły, nieotynkowaną, zbudowaną na planie prostokąta, z wydzielonym od strony północno-wschodniej prezbiterium, z 43-metową wieżą, na której znajduje się zegar, przylegającą od południowego zachodu do korpusu kościoła, zwieńczoną hełmem i kulą.

Kościół pw. św. Wawrzyńca

Kościół pw. św. Wawrzyńca w Olsztynie został zbudowany pod koniec XIV w. we wsi Gutkowo (obecnie Olsztyn-Gutkowo, przy ul. Bałtyckiej). Jest to konstrukcja wzniesiona na planie prostokąta, murowana z czerwonej cegły, orientowana, z wieżą od zachodu i małą sygnaturką od strony wschodniej. Wieża z II połowy XVIII w., przy podstawie murowana z kamienia polnego, w górnej części drewniana, zwieńczona jest chorągiewką. Drewniany strop nawy nakryty jest dachem dwuspadowym.

Stary Ratusz i kamienice Starego Miasta

Budynek Starego Ratusza pełniący funkcję Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny w Olsztynie zlokalizowany jest pośrodku Rynku Starego Miasta i został zbudowany na przełomie XV i XVI w. (przebudowany i rozbudowany w II połowie XVIII w. oraz w latach 1849-1881 i 1927-1928). Powstałe po rozbudowie skrzydło północne zostało połączone arkadami ze skrzydłem południowym. W 1942 r. spłonął dach z wieżyczką, a w roku 1945 cały ratusz został spalony.

Stary Ratusz otaczają zabytkowe domy i kamienice, w tym kamienica podcieniowa.

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Różańcowej, kaplica pw. św. Jana Nepomucena wraz z cmentarzem

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Różańcowej w Olsztynie został zbudowany w 1878 r. w dzielnicy Dajtki, przy ul. Żurawiej. W 1950 r. kościół rozbudowano o prezbiterium i zakrystię. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana z czerwonej cegły, orientowana, z wieżą nakrytą dachem czterospadowym, umieszczoną od strony zachodniej, w której znajduje się wejście do kościoła.

Na osiedlu Dajtki, przy ul. Sielskiej zlokalizowana jest również murowana kaplica cmentarna z początku XX w. oraz cmentarz.

Kaplica Jerozolimska

Kaplica filialna pw. Krzyża Świętego została zbudowana w II poł. XVI w. i zlokalizowana jest przy ul. Grunwaldzkiej, przy nieistniejącym już szpitalu św. Jerzego. Przebudowana na początku XVII w. i odrestaurowana w 1775 r. Jest to niewielka, murowana konstrukcja, wzniesiona na planie prostokąta, zdobiona falistymi i wolutowymi szczytami i nakryta dachem dwuspadowym.

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa i zabudowa ul. Kopernika

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Olsztynie to neogotycka budowla z początku XX w. zlokalizowana przy ulicy Kopernika. Zbudowana została z cegły na planie prostokąta jako świątynia orientowana z wydzielonym prezbiterium i trzema murowanymi wieżami. Najwyższa z nich, umieszczona od strony zachodniej, posiada 82,5 m wysokości i zwieńczona jest spiczastym hełmem z kulą. Dwie mniejsze wieże rozmieszczone są od wschodu po stronach północnej i południowej prezbiterium. Kościół został zaprojektowany przez popularnego w Prusach Wschodnich architekta- Fritza Heitmanna.

Przy ul. Kopernika zlokalizowanych jest kilka domów wpisanych do rejestru zabytków.

Kościół parafialny pw. św. Józefa z kaplicą cmentarną i cmentarzem

Kościół pw. św. Józefa w Olsztynie został zbudowany w latach 1912-1913 i zlokalizowany jest w dzielnicy Zatorze, przy ul. Jagiellońskiej. Jest to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, na planie krzyża łacińskiego, trójnawowa, nieorientowana, nieotynkowana, z wydzielonym prezbiterium i trzema wieżami. Dwie smuklejsze, bliźniacze, czworoboczne wieże, umieszczone są od wschodu, między którymi znajduje się główne wejście do kościoła. Trzecia, masywna wieża znajduje się nad transeptem. Kościół został zaprojektowany przez popularnego w Prusach Wschodnich architekta- Fritza Heitmanna.

Po zachodniej stronie kościoła, przy ul. Rataja zlokalizowane są: murowana kaplica cmentarna oraz cmentarz św. Józefa.

Kościół pw. Chrystusa Króla i św. Franciszka

Kościół pw. Chrystusa Króla i św. Franciszka w Olsztynie został zbudowany w latach 1926-1927, w 700. rocznicę śmierci św. Franciszka, zlokalizowany na Zatorzu przy ul. Wyspiańskiego. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, trójnawowa, z prezbiterium skierowanym na północny-wschód, murowana, otynkowana, bez wieży, z oddzielonym stopniami od nawy prezbiterium i kolumnadą w fasadzie. Korpus nakryty jest dachem dwuspadowym. Od strony zachodniej prostopadle do kościoła przylega skrzydło klasztorne.

Dawna ewangelicka kaplica (obecnie cerkiew pw. MB Opiekuńczej) i cmentarz ewangelicki

Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej w Olsztynie została zbudowana w latach 1903-1904 jako ewangelicka kaplica i zlokalizowana jest przy al. Wojska Polskiego. Jest to konstrukcja wzniesiona na planie krzyża, murowana z czerwonej cegły, jednonawowa, orientowana, z wydzielonym, trójbocznym prezbiterium i niską wieżyczką- sygnaturką. Do strony zachodniej dobudowana jest kruchta. Nad nią dominuje blendowo-sterczynowy szczyt.

W 1886 r. w pobliżu kościoła, przy ul. Baczewskiego został założony cmentarz ewangelicki św. Józefa, który w 1972 r. zlikwidowano, a w jego miejscu powstał park miejski.

Kaplica Matki Boskiej Wniebowziętej wraz z cmentarzem

Kaplica polskokatolicka (dawniej rzymskokatolicka) Matki Boskiej Wniebowziętej w Olsztynie została zbudowana w 1881 r. przy ul. Wojska Polskiego. Jest to niewielka konstrukcja, zbudowana na planie prostokąta, murowana z czerwonej cegły, nieotynkowana, nakryta dachem dwuspadowym, otoczona roślinnością i cmentarzem św. Jakuba.

Żydowski dom pogrzebowy z kirkutem

Żydowski dom pogrzebowy w Olsztynie został zbudowany w latach 1912-1913 przy ul. Zyndrama z Maszkowic wg projektu Ericha Mendelsohna i składał się z dwóch budynków. Żydzi zamieszkiwali Olsztyn od roku 1813 do roku 1942/1943. W 1951 r. teren został przejęty przez Archiwum Państwowe w Olsztynie. Pod koniec lat 60. XX w. nagrobki z cmentarza zostały zniszczone, a teren przeznaczono na park.

Budynek Rejencji

Okazały budynek Rejencji w Olsztynie (Regierungsbezirk Allenstein) został zbudowany w latach 1908-1911 i rozbudowany w latach 20. i 30. XX w. Zlokalizowany jest przy ul. Emilii Plater. Od końca II wojny światowej do 2004 r. użytkowany był przez PKP. Jest to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, nieotynkowana, trzypiętrowa, złożona z pięciu skrzydeł, jednego dużego i dwóch małych dziedzińców. Od strony zachodniej fasadę zdobią 3 ryzality: środkowy z głównym wejściem do gmachu i dwa narożne. W szczycie środkowego ryzalitu umieszczono kartusz z herbem rejencji (zachowana korona wieńcząca kartusz). Nad wejściem, powyżej pierwszego piętra, fasadę zdobią płaskorzeźby autorstwa Wilhelma Giesekego z Charlottenburga.

Konsulat RP

Budynek dawnego konsulatu RP (Polnisches Konsulat in Allenstein) to placówka działająca w okresie międzywojennym. Został zbudowany w 1910 r. przy Friedrich-Wilhelm-Platz 5, obecnie Plac Konsulatu Polskiego. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana, otynkowana, z trzema ryzalitami połączonymi ze sobą tarasami. Środkowy ryzalit wspierają dwie kolumny, między którymi umieszczono wejście do budynku. Zewnętrzne ryzality zdobią wykusze i sterczynowe szczyty.

Pałac z wozownią i parkiem

Muzeum Przyrody w Olsztynie (oddział Muzeum Warmii i Mazur) mieści się w Olsztynie-Nagórkach (Bergenthal) przy ul. Metalowej. Zostało utworzone w 2000 r. i składa się z dwóch budynków: pałacu z końca XIX w. i wozowni z początku XX w. Pałac został wyremontowany w 1999 r. i został przeznaczony na wystawy przyrodnicze. Jest konstrukcja murowana, otynkowana, zbudowana na planie zbliżonym do prostokąta z wieżą nakrytą hełmem, umieszczoną w południowym narożu. Korpus przykryty jest dachem mansardowym. Budynek dawnej wozowni to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, w której mieszczą się między innymi: magazyny i biblioteka.

Pałac Archiprezbitera, domy i kamienice

Pałac Archiprezbitera w Olsztynie został zbudowany w latach 1771-1772 jako rezydencja olsztyńskiego archiprezbitera. Zlokalizowany jest przy ul. Staszica, w sąsiedztwie bazyliki pw. św. Jakuba. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana i otynkowana, z centralnie umieszczonym ryzalitem, nakryta dachem dwuspadowym. Obiekt zdobiony jest sztukaterią elewacyjną.

Wzdłuż ul. Staszica zlokalizowanych jest kilka domów i kamienic wpisanych do rejestru zabytków.

Wiadukty kolejowe nad Łyną

Wiadukty kolejowe nad Łyną w Olsztynie zostały zbudowane w latach 1872-1873 (pierwszy wiadukt od północy) oraz w roku 1892 (drugi wiadukt od południa) w ciągu linii kolejowych nr 216 (Działdowo-Olsztyn Główny) i nr 220 (Olsztyn Główny-Bogaczewo). Wiadukty poprowadzone są wzdłuż ul. Artyleryjskiej i przecinają ulice: Wyzwolenia i Żarskiej, między którymi płynie Łyna. Wiadukty kolejowe to konstrukcje murowane z czerwonej cegły, o wysokości 20 m. Każdy z mostów składa się z trzech arkad umiejscowionych na mocnych filarach.

Dawne Gimnazjum Męskie

Budynek dawnego gimnazjum męskiego (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza) w Olsztynie został wzniesiony w latach 1886-1887. Wcześniej, w 1878 zbudowano salę gimnastyczną dla ówczesnego gimnazjum. Obiekt zlokalizowany jest przy ul. Mickiewicza. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana z czerwonej cegły, z facjatami, wysuniętym ryzalitem, lekko przesuniętym na osi w stronę północną, nakryta dachem dwuspadowym.

Nowy Ratusz

Nowy Ratusz w olsztynie został zbudowany w latach 1912-1915 w miejscu rozebranego kościoła pw. Świętego Krzyża, przy ul. Jana Pawła II, przebudowany w połowie lat 20. XX w. Jest to konstrukcja zbudowana na planie litery „U”, czterokondygnacyjna, murowana, otynkowana, z wykuszami, arkadami, wieżą zegarową umieszczoną w południowym skrzydle, falistymi i wolutowymi szczytami oraz dwuspadowym dachem. Gmach zdobią liczne dekoracje: woluty, gzymsy, pilastry.

Zespół dawnego szpitala psychiatrycznego i zabudowania Kortowa

Olsztyn-Kortowo to miasteczo uniwersyteckie, na którego terenie w latach 1886-1889 wybudowano szpital psychiatryczny. Pierwotną funkcję budynek pełnił do 1914 r., a następnie został przeznaczony na lazaret dla żołnierzy wracających z frontu. W 1945 r. szpital został doszczętnie spalony. Po II wojnie światowej budynki przeznaczono na zaadaptowanie szkół wyższych. W latach 1950-1968 powstała Wyższa Szkoła Rolnicza, w latach 1969-1999 powstała Akademia Rolniczo-Techniczna oraz od roku 1999 działa Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

Szkoła Podstawowa nr 10 im. Władysława Broniewskiego

Budynek Szkoły Podstawowej nr 10 im. Władysława Broniewskiego w Olsztynie został zbudowany pod koniec XIX w. i zlokalizowany jest przy ul. Niepodległości.

Dawna szkoła wielowyznaniowa dla dziewcząt (Królowej Luizy)

Dawna szkoła wielowyznaniowa dla dziewcząt (Królowej Luizy) została zbudowana w 1888 r., w dalszych latach rozbudowana i mieści się przy ul. Wyzwolenia. Jest to konstrukcja zbudowana na planie litery „L”, murowana z czerwonej cegły, nieotynkowana, z bogato zdobioną elewacją, nakryta dachem dwuspadowym.

Dom Towarzyski Kopernik, Bank Rzeszy i budynek poczty cesarskiej

Dom Towarzyski Kopernik w Olsztynie został zbudowany pod koniec XIX w. i zlokalizowany jest przy ul. Pieniężnego, tuż przy dawnym Banku Rzeszy. Jest to konstrukcja murowana, zbudowana na planie prostokąta, z balkonem wspartym na 6. kolumnach, z licznymi zdobieniami, nakryta dachem dwuspadowym.

Budynek poczty w Olsztynie został zbudowany w 1887 r. i rozbudowany na początku XX w. Zlokalizowany jest przy ul. Pieniężnego, tuż obok Domu Towarzyskiego Kopernik. Jest to konstrukcja murowana z czerwonej cegły, nieotynkowana, bogato zdobiona (ryzality, sterczyny, wykusze, rozety, lukarny), nakryta dachem naczółkowym.

Budynek Banku Rzeszy, później Banku Olsztyńskiego w Olsztynie został zbudowany na początku XX w. przy ul. Pieniężnego, kilkaset metrów na północ od wyżej wymienionych budynków. Jest to konstrukcja murowana, otynkowana z licznymi zdobieniami fasady, z narożnym wykuszem nakrytym kopułą i iglicą.

Wieże ciśnień

Miejska Wieża Ciśnień z 1899 r. zlokalizowana jest przy ul. Żołnierskiej, na Wzgórzu św. Andrzeja (143 m n.p.m.).

Kolejowa wieża ciśnień z początku XX w. zlokalizowana jest przy ul. Zientary Malewskiej.

Pomnik Der Treudank (teatr)

Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie został zbudowany w latach 1924-1925, w podziękowaniu mieszkańcom za wygrany plebiscyt w 1920 r., jako Treudank-Theater, wg projektu Augusta Feddersena, zlokalizowany przy ul. 1 Maja. Jest to konstrukcja murowana, otynkowana, z reprezentacyjnymi schodami rozbiegającymi się w dwóch kierunkach, nakryta dachem wielopołaciowym.

Dwór w Tracku

Dwór (częściowa ruina) przy ul. Trackiej został zbudowany pod koniec XVIII w. przez rodzinę Grzymałów i jest zlokalizowany przy ul. Trackiej. Następnie majątek przeszedł w ręce niemieckiego rodu Belian. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana, otynkowana, nakryta dachem naczółkowym. W pobliskim parku znajduje się cmentarz rodowy Belianów.

Inne zabytki rejestrowane Olsztyna

• założenie urbanistyczne miasta,
• zespoły dawnych koszar,
• zespoły koszar przy ul. Wileńskiej (artyleryjskich), przy ul. Artyleryjskiej (piechoty), przy ul. Jagiellońskiej (piechoty), przy ul. Gietkowskiej i Dąbrowskiego (kawaleryjskie),
• Dom Polski w Olsztynie Przy ul. Partyzantów z 1980 r. (wierna rekonstrukcja budynku wzniesionego w roku 1890),
• budynek Szkoły Podstawowej nr 2 przy ul. Kościuszki,
• budynek dawnej szkoły zlokalizowany przy Placu Jedności Słowiańskiej,
• budynek dawnej szkoły polskiej przy ul. Jarockiej,
• Przedszkole nr 6 przy ul. Pieniężnego,
• budynek dawnej loży masońskiej- „Kamień nad Łyną” zbudowany na początku XX w. przy ul. Kajki,
• remiza straży pożarnej zbudowana na początku XX w., szpital miejski zbudowany w II poł. XIX w. oraz kostnica z kapliczką przy ul. Niepodległości,
• budynki młyna i spichlerza oraz budynek siedziby PKP (obecnie komenda policji miejskiej) przy ul. Partyzantów,
• zespół dworsko-folwarczny przy ul. Lubelskiej,
• dawny budynek koszarowy przy ul. Kasprowicza,
• hala sportowa przy ul. Piłsudskiego,
• budynek dworca PKP przy Placu Konsulatu 3 Maja, dworzec PKP Olsztyn-Gutkowo oraz wiaty i przejście podziemne Dworca Zachodniego przy ul. Konopnickiej,
• Dom Gazety Olsztyńskiej. Oddział Muzeum Warmii i Mazur (rekonstrukcja zbudowana w 1989 r.) zlokalizowana na Targu Rybnym,
• willa Dom Abrahama z 1904 r., której właścicielem był Abraham Brünn i prowadził tu sklep ze skórami. Obiekt zlokalizowany jest przy ul. Mochnackiego,
• budynek Planetarium i Biura Wystaw Artystycznych zlokalizowane przy ul. Piłsudskiego,
• Dom Zdrojowy oraz zespół budynków dawnego browaru przy ul. Wojska Polskiego,
• dawna restauracja i pawilon Neu Jakobsberg (obecnie Miejski Ośrodek Kultury) zbudowany w latach 1948-1950 na gruzach poprzedniego budynku, zlokalizowany przy ul. Portowej,
• dawny zajazd przy ul. Jagiellońskiej,
• schronisko młodzieżowe z 1939 r. zlokalizowane przy ul. Bałtyckiej,
• cmentarz garnizonowy przy ul. Szarych Szeregów,
• cmentarz wojskowy przy ul. Wojska Polskiego,
• cmentarz rodowy przy ul. Pozorty/Sikorskiego,
• domy, budynki i kamienice przy ul. Chrobrego, Curie-Skłodowskiej, Długosza, Grunwaldzkiej, Jagiellońskiej, Kajki, Kętrzyńskiego, Knosały, Kopernika, Kościuszki, Kraszewskiego, Królowej Jadwigi, Kołłątaja, Kruka, Leśnej, Linki, Mariańskiej, Mazurskiej, Mickiewicza, Mieszka I, Mochnackiego, Mrongowiusza, Nowowiejskiego, Okopowej, Okrzei, Orkana, Partyzantów, Piastowskiej (spichlerze), Pieniężnego, Placu Pułaskiego, Ratuszowej, Samulowskiego, Sienkiewicza, Św. Barbary, Warmińskiej, Warszawskiej, Wojska Polskiego, ul. Wyzwolenia, Zientary Malewskiej, Żeromskiego,
• kapliczki przy ul. Wileńskiej, Bałtyckiej, Jagiellońskiej, Sielskiej, Żurawiej, w dzielnicach: Dajtki, Redykajny.

Przydrożne kapliczki w Olsztynie

• w dzielnicy Dajtki, 1909 r.- nieotynkowana, z dachem wielospadowym i sterczynami, zwieńczona chorągiewką z rokiem 1909;
• w dzielnicy Redykajny, 1886 r.- otynkowana, wzmocniona podwójnymi przyporami, z dachem wielospadowym, zwieńczona chorągiewką z rokiem 1886.

Formy ochrony przyrody w Olsztynie

Przez Olsztyn przepływają rzeki: Łyna i jej dopływ Wadąg oraz Pisa będąca dopływem Narwi i Skanda. Największymi zbiornikami są jeziora: Ukiel z czterema basenami (północny- Zatoka Kopernika, południowy- Zatoka Grunwaldzka, środkowy (Pacyfik) i zachodni- Łabędzia Szyja), Kortowskie, Skanda oraz Trackie.

Na terenie Olsztyna działają rezerwaty przyrody:

• „Mszar” (torfowiskowy),
• „Redykajny” (torfowiskowy).

Oprócz rezerwatów znajdują się tu liczne pomniki przyrody.

Główne drogi

Główne drogi w powiecie to: droga krajowa nr 51 oraz drogi wojewódzkie nr 527, 598 i 660.

Źródła:

• Stanisław Achremczyk- „Warmia”,
• Agnieszka i Robert Sypek- „Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur”,
• Bogusława Chorostian- „Architektura kościoła św. Jakuba w Olsztynie”,
• Rejestr zabytków: http://www.bip.wuoz.olsztyn.pl/,
• zabytek.pl,
• pl.wikipedia.org,
• encyklopedia.warmia.mazury.pl,
• muzeum.olsztyn.pl,
• google.com/maps,
• openstreetmap.org,
• zdjęcia z własnej kolekcji.

Zobacz również:

• Powiat bartoszycki
• Powiat braniewski
• Powiat kętrzyński
• Powiat lidzbarski
• Olsztyn
• Powiat olszyński

WARTO ZOBACZYĆ