WARMIA (WARŃIJA, ERMLAND)

„Warmię przez stulecia zamieszkiwali Polacy i Niemcy, wytworzyli swoistą kulturę, która stała się ogólnoeuropejską własnością. Nowi osadnicy, których los sprowadził na Warmię po 1945 r. odkryli geniusz miejsca tej krainy, jej bogatą przeszłość. Wspaniałe dziedzictwo historyczne urzeka i nakazuje szczególną troskę o jego zachowanie i pomnażanie.
[...]
Warmia przez 223 lata znajdowała się w granicach państwa krzyżackiego, przez 306 lat władała nią Rzeczpospolita i przez 153 była w państwie pruskim”.
(Stanisław Achremczyk, „Warmia”).

Powyższe słowa mocno zachęcają do zapoznania się z regionem, który może pochwalić się tak obszerną i bogatą historią. Przyglądając się Warmii, znajdziemy tu miasta, zachowane zamki, czy też dużą architekturę sakralną, ale to akurat nie te elementy dały impuls do napisania tej strony. Prędzej krajobraz wiejski, ten naturalny i ten z dodatkami oraz bogata, wielowieczna historia, kultura i losy Warmiaków były bardziej emocjonalne, przekonujące i zachwycające w pierwszych chwilach poznawania tej autonomicznej przez wieki krainy. Zepchnięcie regionu historycznego, jakim jest Warmia, na drugi plan, na rzecz krainy mazurskiej, która takim regionem nie jest, to również jeden z elementów, który przyczynił się do stworzenia oddzielnej strony internetowej poświęconej właśnie Warmii.

Obszar początkowo zamieszkany przez ludność pruską, w 1243 r. został podzielony na 4 diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. 11 lat później biskupowi przydzielono środkową część diecezji warmińskiej i w tym miejscu postanowił on urządzić swą rezydencję. Wraz z kapitułą warmińską, będącą zarówno instytucją duchowną, jak i publiczną, zarządzali Warmią przez kilkaset lat. Ponad wiek wytyczano tu i regulowano granice, które zachowały się aż do dzisiaj. Od północy wyznaczają je wody Zalewu Wiślanego oraz miasta Frombork i Braniewo, od południa miasta Olsztyn, Biskupiec i Reszel, a zachodnią część ogranicza rzeka Pasłęka. Biskupią funkcję Warmia utrzymywała przez okres panowania zakonu krzyżackiego i w latach 1466-1772, kiedy jako Księstwo Warmińskie należało do Korony Królestwa Polskiego.

Już od XIX w. gwara polska wypierana była tu przez język niemiecki, w okresie międzywojennym Warmia traciła znaczenie regionalne i kulturowe, a kres temu postawiła Polska Ludowa po 1945 r. Wiedza polskich osadników o historii warmińskiej ziemi ograniczona była do krzyżackiej przeszłości. Takie cechy jak obyczaje, czy gwara, zostały niemal całkowicie zatracone. Pojęcie warmińskości uznaje się już za czysto historyczne i bez spojrzenia na mapę, przeciętny turysta nie jest w stanie odróżnić Warmii od Mazur.

Dawnych mieszkańców tych ziem, powracających tu po 1945 r., ogarnął wielki szok, gdy zamiast Warmii, wszędzie zobaczyli Mazury. W pierwszej kolejności był Okręg Mazurki, później zakłady, sklepy, stowarzyszenia, urzędy i instytucje kulturalne, a nawet muzeum i pierwszy, regionalny instytut w Olszynie były mazurskie. „Wiadomości Mazurskie” to nic innego jak jedna z olsztyńskich gazet. Taki trend mógł doprowadzić do wymazania z pamięci Polaków pojęcia Warmii, ale na całe szczęście, po latach termin ten zaczął powracać. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, czy też dwuczłonowe, równorzędne nazwy województwa świadczą, że region ten nie poszedł jeszcze w zapomnienie.

Jak okazuje się w terenie, sprawa znalezienia granic nie jest aż tak bardzo trudna, przynajmniej na Warmii południowej, która zawsze była katolicka. Oczywiście na ziemiach tych rządzili wcześniej Prusowie- społeczność zamieszkująca północno-wschodnią Europę, odmienna od pozostałej ludności kontynentu i niemająca zamiaru przejść na chrześcijaństwo. Jednak granice, które widzimy dzisiaj na historycznych mapach i o które dbano ze szczególną troską, zostały wytyczone w XIV w. Wewnątrz nich spotykamy tysiące wtapiających się w krajobraz, przydrożnych kapliczek. Jest to najbardziej charakterystyczny element, odróżniający ten region od Mazur. Z całej architektury to nie kościoły wzbudzały i wzbudzają mój entuzjazm, a właśnie te niepozorne, miniaturowe obiekty sakralne. Są one zarówno symbolem, jak i znakiem rozpoznawczym Warmii. Nieco inaczej wygląda sprawa z sąsiadami, bo tu nigdy nie było żadnych granic mazurskich, dominowała ludność protestancka i kraina ta pozostała jedynie regionem kulturowo-geograficznym, kreowanym ponad wszystko przez media, często razem z Warmią, ale jakby bez niej. Przykładem może tu być kampania „Mazury cud natury”, w której najwyraźniej o Warmii zapomniano.

Wydawać by się mogło, że wybranie Warmii na cel wycieczek nie jest pomysłem optymalnym. Nie urodziłem się na tej ziemi i nigdy tu ani w pobliżu nie mieszkałem. Do najbliższej, północnej granicy tego regionu, licząc w linii prostej, dzieli mnie niespełna 50 km. Nieco dalej mam na zachód i południe- od 70 do 100 km, a do najbardziej wysuniętego na wschód punktu jest to już ponad 140 km. Mógłbym zatem wybrać region, który mam „pod nosem”, ale tak akurat składa się, że pod nim są Żuławy Wiślane, które zwiedzam już od dłuższego czasu. Obok jest odwiedzane często Dolne Powiśle, a kawałek dalej Kociewie. Wybrałem jednak Warmię, a wpływ na taki, a nie inny wybór na pewno nie miało 12 miast, lecz czynniki i elementy wymienione wyżej. Wycieczka rowerowa z maja 2023 r. miała dać odpowiedź, czy jest sens kontynuacji zbudowanej już w 80% strony.

Strona warmia.infopl.info oparta jest na szkielecie zulawy.infopl.info i na tym kończy się podobieństwo. Cała reszta jest wynikiem kilkumiesięcznej pracy nad tą stroną. Jeszcze pół roku przed jej publikacją, o Warmii wiedziałem tylko tyle, że jest krainą historyczną, na której toczyły się krwawe wojny z zakonem krzyżackim, że posiada wyraźnie zarysowane granice, z każdej strony otoczona jest Mazurami, że na północy jest Zalew Wiślany, Braniewo i Frombork z Mikołajem Kopernikiem, na południu Olsztyn, a na wschodzie Reszel. Oprócz tego miałem świadomość, że Lidzbark Warmiński położony jest w sercu Warmii, a Olsztynek i Święta Lipka znajdują się poza nią, ale są blisko granicy.

Warmię najczęściej kojarzymy z zakonem krzyżackim, Lidzbarkiem Warmińskim, Fromborkiem, Mikołajem Kopernikiem, Ignacym Krasickim i są to oczywiście skojarzenia właściwe. Niestety można też usłyszeć, że Warmia leży na Mazurach, a co jeszcze gorsze, jeśli włączamy całą północno-wschodnią część Polski do Mazur. Nie ma województwa mazurskiego, a jest dwuczłonowe warmińsko-mazurskie, a to różnica istotna. Mimo że Warmia z Mazurami zostały ze sobą scalone w jedną jednostkę administracyjną, to w przeszłości były to regiony o innej specyfice, kulturze i obyczajach.

Jacek Węgielewski

WARTO ZOBACZYĆ