FROMBORK (FRAUENBURG)

Miasto Frombork (Frauenburg) jest położone na Warmii, w powiecie braniewskim, w północnej części gminy Frombork, nad Zalewem Wiślanym i rzeką Narusą, na Wybrzeżu Staropruskim i Równinie Warmińskiej.

Partnerem biskupów warmińskich była kapituła katedralna. Kapituła była zarówno instytucją duchowną jak i publiczną. Posiadała własne terytorium, siedzibę, własne prawa, herb, pieczęć i barwy. Kapituła erygowana została w 1260 r. przez pierwszego biskupa warmińskiego Anzelma i posiadała 16 kanoników. Zadaniem kapituły określonym przez papieża Grzegorza XI były dzienne i nocne modlitwy przy katedrze. Za siedzibę kapituły wybrano Braniewo, ale powstania pruskie i zniszczenie miasta wymusiły wybudowanie katedry w lepszym, obronnym miejscu. W zależności od źródeł, w 1274 lub 1278 r. siedzibę biskupów przeniesiono z Braniewa do Fromborka, gdzie na wzgórzu zbudowano gród, który z łaciny nazwano Castrum Dominae Nostrae (Gród/Zamek Naszej Pani). Frombork prawa miejskie otrzymał dopiero w 1310 r., a dokument lokacyjny na prawie lubeckim nadał biskup Eberhard z Nysy.

Wobec konkurencji większych portów w Braniewie i Elblągu oraz ograniczeń ze strony kapituły, Frombork nie mógł osiągnąć wielkiego rozwoju. Większość zabudowy wykonana była z drewna. Z czasem drewno zaczęto łączyć z cegłą, stawiając konstrukcje ryglowe. Około poł. XV w. we Fromborku zbudowano niewielki port. Pozbawione obwarowań miasto często ulegało zniszczeniom. W 1414 r. i podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało spalone. W latach 1454, 1520 i 1626 było niszczone i plądrowane. Kolejny pożar miał miejsce w 1703 r. Dużych szkód wyrządzili tu stacjonujący w latach 1806-1807 Francuzi. Od pokoju toruńskiego (1466 r.) do I rozbioru Polski (1772 r.) miasto należało do państwa polskiego.  Całkowicie murowana zabudowa pojawiła się we Fromborku na przełomie XIX i XX w. Do początku XVIII w.  w mieście znajdował się ratusz pośrodku rynku otoczonego kamieniczkami. W 1810 r.  zaczęła działać poczta, następnie wybudowano trakt drogowy Elbląg-Królewiec, a w 1899 r. uruchomiono kolej żelazną. W 1900 r. Frombork liczył 1292 mieszkańców, a w roku 1936- 3068 osób. W 1945 r. zostało zniszczone ok. 80% zabudowy. Żyło tu wówczas tylko 220 mieszkańców i Frombork utracił prawa miejskie. Odzyskał je dopiero w 1959 r.

Zespół Wzgórza Katedralnego we Fromborku

W skład zespołu katedralnego we Fromborku wchodzą:

• Bazylika Archikatedralna pw. Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja,
• kustodia,
• kuria NMP,
• kapitularz,
• nowy wikariat,
• pałac biskupi (Pałac Ferbera),
• mury obronne z basztami i bramami (mury obronne, Wieża Radziejowskiego-  dzwonnica, Wieża Kopernika, Baszta Północna, Baszta Wschodnia, Baszta Południowa, Brama Południowa, Brama Północna i Brama Zachodnia).

Na początku zbudowano drewniany kościół, który otoczono wałem ziemnym i głębokim rowem oraz ogrodzono palisadą. Katedrę murowaną, której budowa zainicjowana przez biskupa Henryka II Wugenapa trwała ok. 60 lat, została wzniesiona w 1388 r. Budowa umocnień składała się z dwóch faz. Pierwsza faza obejmowała ukształtowanie wzgórza, otoczenie go murami i kilkoma basztami oraz wybudowanie bram. Druga faza to umacnianie i rozbudowa fortyfikacji. Brama Północna, którą wzniesiono między basztą (Wieżą Kopernika) a fasadą katedry, w późniejszym okresie okazała się zbędna. Między dwiema narożnymi basztami wykonano Bramę Zachodnią, która posiadała dodatkowy przejazd (bramę mniejszą- porta minor) w baszcie, prowadzący na most łączący katedrę ze wzgórzem. Most został zdemontowany w 1794 r. Prawdopodobnie w XV w., w południowo-zachodnim narożu wzniesiono ośmioboczną, tzw. wielką wieżę- dzwonnicę (magna turis), która stanowiła kluczowy punkt obrony od tej strony. W XV w. w murach południowych powstała kolejna brama i stała się ona głównym wjazdem na teren katedry. Po jej bokach zbudowano dwie półcylindryczne baszty, a całość zwana była Bramą Większą (porta major). Przed budową tej bramy, po zachodniej stronie muru południowego została zbudowana jeszcze jedna baszta. Całe wzgórze otoczono fosą. W XVI w. przed Bramą Większą zbudowano barbakan utrudniający pokonanie umocnień. W skrzydle wschodnim, pochodzącym z XIV w., wzniesiono: kapitularz, pałac biskupów i cylindryczną basztę. Najsłynniejszym człowiekiem, który żył i pracował na wzgórzu katedralnym, był Mikołaj Kopernik.

Katedrę otacza mur w kształcie prostokąta ze ściętym narożem po stronie północno-zachodniej. W murach znajdują się dwie bramy: główna od strony południowej z dwiema półkolistymi basztami oraz od strony zachodniej- na planie kwadratu. Zachowane wieże to: po stronie północnej- na planie półkola, w południowo-zachodnim narożu- Wieża Kopernika (Mikołaj Kopernik raczej z niej nie korzystał do obserwacji nieba, a nazwa wieży Kopernika prawdopodobnie wywodzi się z fantazji Jana Matejki) i w południowo-zachodnim narożu- najpotężniejsza, z grubością murów do 7 m, nazywana wieżą lub dzwonnicą Radziejowskiego. Wieżę wzmiankowano w 1414 r., a w latach 1683-1685, na zlecenie biskupa Michała Radziejowskiego, wzniesiono część czworoboczną z ozdobnym hełmem, w której zawieszono dzwon lub dzwony. Na wieży znajduje się taras widokowy, z którego możemy podziwiać Frombork i Zalew Wiślany. W murach warowni zlokalizowanych jest kilka budynków: przy bramie głównej domy wikariatu, w północno-wschodnim narożniku domy kapituły, a w południowo-wschodnim narożu dawny pałac biskupi (Pałac Ferbera). Pałac ten został wzniesiony przez Maurycego Ferbera, w późniejszych okresach rozbudowywany. We wieży Kopernika, w budynku kanoników i w pałacu biskupim działa muzeum poświęcone głównie Mikołajowi Kopernikowi. Na placu przed katedrą wyeksponowany jest 600-letni dąb szypułkowy „Mikołaj”.

Bazylikę Archikatedralną pw. Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja rozpoczęto budować na początku XIV w. w miejscu pruskiej świątyni grodowej. Zlokalizowana jest na wzgórzu, między ulicami: Katedralną, Kopernika i Krasickiego. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana, nieotynkowana, trójnowa, halowa, z pięcioprzęsłowym, wydłużonym prezbiterium. Na korpusie osadzone są 4 narożne, wbudowane do wnętrza, ośmioboczne wieże ze smukłymi iglicami. Do strony północnej prezbiterium przylegają dwie zakrystie. Jedna z okresu budowy prezbiterium, a druga z XVIII w. Do strony południowej prezbiterium przylega kaplica św. Jerzego. Do nawy od strony południowej przylegają: gotycka kruchta i barokowa kaplica pw. Zbawiciela. Do nawy od strony północnej przylegają: neogotycka kruchta, a od strony zachodniej kruchta z głównym, bogato zdobionym portalem. Nad nim znajduje się blendowo-arkadkowy szczyt. Od strony wschodniej, blendowy szczyt między nawą a prezbiterium jest późniejszy i pochodzi z XV w. Szczyt prezbiterium zdobią sterczyny i koliste blendy. Barokowa kaplica pw. Zbawiciela dobudowana jest na planie kwadratu z głęboko wyciętymi narożami, zdobionymi pilastrami. Przykrywa ją kopuła zwieńczona latarnią. Elewacje korpusu i prezbiterium wzmocnione są przyporami. Korpus i prezbiterium kryte są dachami dwuspadowymi, a kruchty i kaplice (poza barokową) dachami jednospadowymi. We wnętrzu sklepienie gwiaździste naw utrzymywane jest na ośmiobocznych filarach.

Wystrój kościoła pochodzi z XVII w., a elementów gotyckich zachowało się niewiele. Jednym z najważniejszych zabytków gotyckich fromborskiej katedry jest dawny, częściowo zdekompletowany ołtarz główny. Poliptyk ufundowany przez biskupa Łukasza Watzenrodego został wykonany w 1504 r. przez toruńskiego malarza. Ustawiony w nawie północnej poliptyk posiada dwie pary skrzydeł. W części środkowej znajduje się nadnaturalnej wielkości rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, a po lewej i prawej stronie rzeźby ustawieni są czterej Ojcowie Kościoła. W skrzydłach, na awersach pierwszej pary stoją dwie (10 brakuje) rzeźby apostołów oraz płaskorzeźbione sceny (po części uszkodzone): Zwiastowania, Nawiedzenia, Narodzin Dzieciątka, Pokłonu Magów, Obrzezania i Wniebowzięcia NMP. Na rewersach pierwszej i awersach drugiej pary skrzydeł znajdują się malowidła scen pasyjnych.

Obecny ołtarz główny, wykonany z marmuru, pochodzi z lat 1748-1750. W zwieńczeniu posiada rzeźby aniołów, w części środkowej obraz przedstawiający Wniebowzięcie, a w górnej kondygnacji obraz św. Andrzeja. Barokowe i wczesnobarokowe ołtarze boczne pochodzą z XVII w.: Krzyża św. (1637 r.), Stanisława Kostki (ok. 1640 r.), św. Michała Archanioła (sprzed 1641 r.), św. Anny (1639 r.), Matki Boskiej Bolesnej (1655 r.), Wniebowzięcia NMP, św. Mikołaja (1639 r.), św. Marcina (1647 r.), św. Augustyna (ok. 1650 r.), św. Józefa, św. Mateusza (ok. 1640 r.), św. Rozalii (1640 r.), św. Tomasza (sprzed poł. XVII w.), św. Krzyża (1630 r.), św. Judy Tadeusza i św. Szymona (ok. 1694 r.), św. Jana Chrzciciela (poł. XVII w.), św. Bartłomieja (1632 r.), św. Wawrzyńca (ok. 1675 r.) i św. Jerzego (1693 r.). Rokokowa ambona w nawie głównej pochodzi z 1785 r., a druga- w kaplicy św. Jerzego jest barokowa z II poł. XVII w. Barokowy chór muzyczny z herbami i licznymi zdobieniami został ufundowany w 1685 r. Na chórze znajdują się organy z lat 1683-1684, o podwójnym prospekcie. Barokowa chrzcielnica z II poł. XVII w. wykonana jest z marmuru. Bogato zdobione płaskorzeźbami oraz intarsją późnobarokowe stalle pochodzą z lat 1734-1738. Zachowały się też stalle i tron z ok. 1500 r. W katedrze znajdują się również liczne obrazy pochodzące z różnych okresów, w posadzce i na ścianach blisko 90 kamiennych i marmurowych płyt nagrobnych (najstarsze z XIV w.), liczne epitafia z przewagą okresu barokowego, a wśród nich epitafium Mikołaja Kopernika ufundowane w 1735 r. przez kapitułę warmińską dla upamiętnienia słynnego astronoma i dawnego członka kapituły.

Poza murami, przy ul. Katedralnej znajduje się nowy pałac biskupów, który został wzniesiony w 1841 r.

Zespół budynków dawnego kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja we Fromborku

Kościół pw. św. Ducha we Fromborku został zbudowany ok. poł. XIV w., a budynek zlokalizowany jest przy ul. Mickiewicza. Podczas wojny trzynastoletniej został spalony, a w latach 1477-1490 odbudowany i poświęcony przez biskupa Jana Wilde w 1507 r. Kolejny pożar miał miejsce w roku 1574. Odbudowany w następnych latach został konsekrowany w 1582 r. przez biskupa Marcina Kromera. Podczas działań wojennych w 1945 r. został ponownie spalony i przez długi czas pozostawał ruiną. W latach 1972-1973 kościół zaadaptowano na kotłownię miejską, funkcjonującą tu do 2002 r. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana, nieotynkowana, wzmocniona przyporami, z dachem dwuspadowym. Przy budynku zlokalizowana jest murowano-drewniana dzwonnica.

Dawny kościół ewangelicki we Fromborku

Kościół ewangelicki zlokalizowany przy ul. Elbląskiej we Fromborku został wzniesiony w 1861 r. według projektu Augusta Stülera. Jest to konstrukcja zbudowana na planie prostokąta, murowana, nieotynkowana, z wydzielonym prezbiterium skierowanym na południowy wschód,  z wtopioną w dach wieżą od strony północno-zachodniej. Kościół kryty jest dachem dwuspadowym. Na narożach korpusu znajdują się 4 bardzo smukłe wieżyczki. Schodkowy szczyt południowy dekorują blendy. Od północy umieszczono portal, a szczyt zdobi para arkad. Nad nimi wznosi się dwukondygnacyjna, czworoboczna wieża, z czterema niskimi, lecz smukłymi wieżyczkami na narożach, a całość wieńczy spiczasty hełm zakończony kulą i krzyżem. Naroża korpusu wzmocnione są przyporami. Po zachodniej stronie kościoła znajduje się dawny dom parafialny. Kościół obecnie pełni funkcję kaplicy pogrzebowej.

Zespół dawnego szpitala pw. św. Ducha we Fromborku

Szpital pw. św. Ducha wraz z przylegającą do niego kaplicą zostały zbudowane w latach 1437-1445 z fundacji prepozyta Arnolda z Datteln i zlokalizowane są przy ul. Starej we Fromborku. W latach 1512-1513 obiekty zostały przebudowane, a w r. 1686 rozbudowane. Zakrystię dobudowano w 1709 r. W latach 1931-1932 szpital z kaplicą zostały odnowione. Jest to konstrukcja zbudowana na planie wydłużonego prostokąta, częściowo otynkowana, kryta dachem dwuspadowym, z prezbiterium skierowanym na północny wschód. Do strony północnej i południowej przylegają rzędy cel kryte dachami jednospadowymi. Na dachu znajduje się sygnaturka z datą 1901. W budynku mieści się Dział Historii Medycyny Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.

Od strony południowej budynek otoczony jest ogrodem, a od strony wschodniej cmentarzem i XVIII-wiecznym, niskim murem.

Kanonie we Fromborku

• kanonia pw. MB Wniebowziętej przy ul. Katedralnej,
• kanonia pw. św. Ignacego przy ul. Katedralnej,
• kanonia pw. św. Piotra z XVII-XVIII w. przy ul. Krasickiego,
• kanonia pw. św. Stanisława z XVII w. przy ul. Krasickiego 2,
• kanonia pw. św. Michała z XVII, XIX w. przy ul. Krasickiego 3,
• kanonia pw. św. Pawła z XVIII w. przy ul. Krasickiego.

Cmentarz kanonicki we Fromborku

Cmentarz został założony w 1908 r. w chwili, gdy w katedrze brakowało już miejsca na pochówki. Na cmentarzu pochowanych jest 22 kanoników i jeden wikariusz katedralny. Pierwszego pochówku dokonano w 1911 r., a ostatniego w roku 1946. Cmentarz od 1972 r. jest zamknięty i udostępniony do zwiedzania. Cmentarz podzielony jest na kwatery przedzielone alejami lipowymi, podłużną i poprzeczną. Na końcu alei podłużnej ustawiona jest XX-wieczna rzeźba z piaskowca przedstawiająca Ukrzyżowanie i jest kopią rzeźby średniowiecznej.

Wieża wodociągowa i Baszta Żeglarska

Wieża znajdująca się przy ul. Elbląskiej została zbudowana w XVI w. i przebudowana w XVII-XVIII w. Pierwsza wieża mogła pełnić funkcję strażnicy. Istniał też młyn, zbudowany na fundamentach dawnej wieży. W 1571 r. nad młynem wzniesiono wieżę, w której za pomocą urządzenia czerpakowego była przekazywana woda na Wzgórze Katedralne. Zniszczony po wojnie obiekt odbudowano w latach 1963-1964.

Baszta Żeglarska zlokalizowana przy ul. Basztowej/Rybackiej została zbudowana w XV w. i odbudowana na starych fundamentach w II poł. XX w.

Inne zabytki

• założenie urbanistyczne Starego Miasta,
• stara szkoła, obecnie schronisko młodzieżowe przy ul. Elbląskiej,
• kapliczka przydrożna św. Jerzego przy ul. Braniewskiej,
• kapliczka, 1894 r. przy ul. Katedralnej,
• domy przy ul. Błotnej, Kapelańskiej, Katedralnej i Starej.

Źródła:

• openstreetmap.org,
• maps.mapywig.org,
• geoserwis.gdos.gov.pl,
• geoportal.gov.pl,
• bdl.stat.gov.pl,
• nid.pl/rejestr-zabytkow,
• zabytek.pl,
• Stanisław Achremczyk- „Warmia”- Littera, Olsztyn, 2011 r.,
• Tadeusz Chrzanowski, „Przewodnik po zabytkowaych kościołach północnej Warmii”- Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1978 r.,
• Agnieszka i Robert Sypek- „Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur”,
• Jagoda Semków- „Frombork na dawnych pocztówkach”- Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, 2012 r.,
• informacje zawarte na terenie miasta,
• plan katedry wykonany na podstawie zdjęcia satelitarnego i planu znajdującego się w muzeum fromborskim,
• zdjęcia z własnej kolekcji.

• Powrót do poprzedniej strony.

WARTO ZOBACZYĆ